Nafarroan faxistek eragin zuten errepresioa ongi antolatuta zegoen. Ez zen errepresio indiskriminatua izan, oso selektiboa baizik. Nagusiki indar paramilitar karlista eta falangista izan ziren errepresio horren eragile nagusiak. Eragile nagisien izenak ezagutzea komeni da. Bestalde, gerra eta gerra ondoa enpresari batzuentzat negozio aukera izan zen. Erregimenak eskaintzen zizkien aukerak baliatu zituzten haien negozioak garatzeko eta dirua irabazteko.

Memoria Elkarteak izan dira Nafarroan gertatutakoa bildu eta hedatu duten eragile nagusiak. Senitartekoak, kasu gehienetan batere laguntzarik gabe antolatzen jakin dute eta memoriaren txingarra piztuta mantendu dute gaur egun arte irits daitezen galarazi nahi zituzten testigantzak.

Historia garaikidearen ikerketa eta dibulgazioa historialari talde paregabe baten eskuetan egon da Nafarroan. Asko zor diegu usteak eta iritziak gaindituz gertatutakoa zientifikoki biltzen jakin dutelako.

Euskal Herri osoko gudariak bildu zituzten Gurseko kontzentrazio esparruan. Baldintza zailetan, lokatzaren artean, luze egon behar izan zuten han. “Gernika berri” izena eman zioten euskaldunen esparruari.

Nafarroako hegoaldeko herri honetan, beste herri askotan bezalaxe, sarraski latza eragin zuten faxistek. Erailketa haiek familia asko erabat txikitu zituzten eta senitartekoek pairatu behar izan zituzten mota guztietako bidegabekeriek belaunaldi oso bat gogor markatu zuten.

Behin gerra bukatuta, orden faxista ezartzeko tenorea etorri zen. Emakumeentzat opari pozointsua zuten pentsatuta faxistek. Izan ere, emakumeak etxean gorde nahi zituzten, senarrari zerbitzua eskainiz eta haurrak hezteko zeregin esklusiboa esleituz. Errepublika garaian emakumeentzat irekitzen ari zen askatasun bidea errotik ezabatu zuten faxistek.

Erbestean zeuden miliziano errepublikazaleek II. Mundu gerran parte hartu zuten nagusiki, Frantziako okupazioaren kontra borroka eginez. Faxismoaren kontrako jarduna Europan burutu zuten baina beti ere, frankismoarekin bukatzeko ideia buruan zutela. II. Mundu gerra bukatzen ari zenean indar aliatuak Espainiara begira jarri nahi izan zituzten horretarako muga zeharkatuko zuen gerrilari talde handi bat antolatuz. “Maki” izena hartu zuten gerrilari haiek.

Frankismoa bereziki krudela izan zen euskal hiztunekin. Izan ere, Espainia bat eta bakarra lortzeko asmoaren barruan española ez ziren hizkuntzen kontra jo zuten haiek bizitza sozialetik ezabatzeko asmoarekin. Mota guztietako zigorrak eta errepresioa pairatu zuten euskal hiztunek eta bereziki krudelak izan ziren eskola bitartez haur euskaldunek pairatu behar izan zituzten mota guztietako umiliazioak.

1936ko abuztuaren 26an Buñuelgo faxistek 30 pertsona atxilotzera atera ziren arratsalde partean. Gau osoan kalez kale ibili ondoren, 26 harrapatu eta erail zituzten. Abuztuaren 26ko gaua ez da erraz ahaztuko Buñuelen. Horietaz gain beste hainbeste erail zituzten 36ko uda hartan, horien artean alkatea eta zinegotziak.

Behin gerra bukatuta faxistek egindako presoak esklabu gisa erabili zituzten Pirinioetako defentsa sistema eraikitzeko. Baldintza zailetan lan egitera behartu zituzten eta horren ondorioz, asko eta asko izan ziren bizitza lan gogor horietan galdu zutenak. Faxistek gerra ondoren ere arerio politikoa akabatzeko bideak ezarri zituzten.